Procederen bij de kantonrechter in erfrechtzaken: de nieuwe Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter

• 1 Inleiding

  De Expertgroep Erfrecht van het Landelijk Overleg Vakinhoud Civiel, Kanton en Toezicht (LOVCK&T) vond het na ruim negen jaar tijd om de Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter te actualiseren.¹x De vorige versie van de handleiding dateert van 10 november 2008. De aangepaste handleiding werd op 12 december 2017 goedgekeurd. In deze bijdrage bespreek ik de doelstellingen en opzet van de handleiding, de algemene opmerkingen uit de handleiding en de belangrijkste inhoudelijke wijzigingen ten opzichte van de vorige versie. Hierbij komen de wilsrechten, rekening en verantwoording, verwerping, de Wet bescherming erfgenamen tegen schulden (Wet BETS), vereffening, de verzoekende partij en de mogelijkheid hoger beroep in te stellen aan de orde. De handleiding bevat verder een groot aantal niet-inhoudelijke wijzigingen dat ziet op de opmaak, grammatica (spel- of typefouten) of gangbaarder taalgebruik. Die wijzigingen bespreek ik niet in dit artikel.

• 2 Doelstelling en opzet van de handleiding

  Doelstelling van de handleiding is uniformering van erfrechtprocedures die gevoerd worden binnen de verschillende rechtbanken.²x Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter d.d. 12 december 2017, p. 2. De handleiding beoogt daarmee een landelijke strekking te hebben. Tevens wordt een strakkere sturing van de verzoekschriftprocedures beoogd. De handleiding is geschreven voor kantonrechters enerzijds en voor (wettelijke vertegenwoordigers van) erfgenamen, executeurs, vereffenaars en juridische professionals (advocaten en notarissen) die betrokken zijn bij de afwikkeling van nalatenschappen anderzijds.

  De opzet van de handleiding is overzichtelijk. Eerst worden de algemene eisen waaraan een verzoekschrift moet voldoen en ‘andere belangrijke onderwerpen’ besproken. Vervolgens wordt een aantal inhoudelijke opmerkingen gemaakt waarbij bepaalde juridische termen worden geduid. Ten slotte worden de artikelen uit Boek 4 van het Burgerlijk Wetboek (BW) waarmee de kantonrechter bemoeienis heeft, artikelsgewijs besproken. Dit beslaat het grootste gedeelte van de handleiding. Per artikel wordt eerst een introductie gegeven, waarna achtereenvolgens wordt vermeld wat de specifieke eisen aan het verzoekschrift zijn, welke bijlagen moeten worden toegevoegd, of griffierecht wordt geheven, of een zitting plaatsvindt en wie daarvoor worden opgeroepen, welke beslissing de beschikking kan bevatten en of hoger beroep openstaat. De expertgroep heeft verder bij verschillende artikelen aanbevelingen gedaan ten behoeve van de kantonrechter.

• 3 Algemene opmerkingen uit de handleiding

  De handleiding vangt – na het voorwoord en de inhoudsopgave – aan met de eisen waaraan verzoekschriften moeten voldoen en ‘andere belangrijke onderwerpen’. De wijzigingen ten opzichte van de vorige versie komen hieronder aan de orde.

  Allereerst verwijst de handleiding kort naar ‘het procesreglement verzoekschriftprocedures kantonzaken’.³x Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbanken, kantonzaken, derde versie, 1 januari 2017. Dit reglement is in november 2016 door het LOVCK&T vastgesteld en is op 1 januari 2017 in werking getreden. Doel van het landelijke procesreglement is het leveren van een bijdrage aan

  ‘het harmoniseren van de werkwijze en werkprocessen van de verschillende rechtbanken op het punt van de verzoekschriftprocedure. Hierbij is het belang van de justitiabele voorop gesteld. Daarnaast is gestreefd naar een zo goed mogelijke interne werkbaarheid en – waar mogelijk – naar verkorting van de doorlooptijden.’⁴x Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbanken, kantonzaken, derde versie, 1 januari 2017, p. 7.

  In hoofdstuk 2 van het procesreglement worden voor bijzondere verzoekschriftprocedures, waaronder erfrechtprocedures, algemene regels gegeven waaraan het verzoekschrift moet voldoen. De handleiding moet dus worden gezien als een meer gespecificeerde instructie dan het landelijke procesreglement voor kantonzaken.

  Vervolgens verwijst de handleiding naar artikel 278 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv), waarin de eisen staan waaraan verzoekschriften moeten voldoen. Opmerkelijk is dat achter het begrip ‘gemachtigde’ bij de eis ‘ondertekening door verzoeker of gemachtigde’ tussen haakjes ‘notaris’ is opgenomen. Geschikter lijkt het om enkel te spreken over gemachtigde, onder andere nu de gemachtigde in veel gevallen advocaat is. Als mee te sturen bijlage wordt in geval van complexe familiesituaties een schematische getekende stamboom genoemd. Ook hier valt op dat enkel wordt gesproken over ‘notarissen’.

  Dan wordt het houden van een mondelinge behandeling besproken. In beginsel vindt een mondelinge behandeling plaats, tenzij verzoeker aangeeft daaraan geen behoefte te hebben én het verzoek voor directe inwilliging vatbaar is. De kantonrechter dient aan partijen mee te delen dat zij de gelegenheid kunnen krijgen om hun standpunt tijdens een mondelinge behandeling toe te lichten. Per artikel is vermeld of het houden van een mondelinge behandeling noodzakelijk of gewenst is.⁵x Zie bijvoorbeeld de toelichting bij art. 4:77, 4:159 lid 2, 4:193 lid 1, 4:214 lid 1, 4:215 lid 2, 4:218 lid 1 en 4:221 lid 2 BW.

  Ten slotte komt bij de ‘andere belangrijke onderwerpen’ gewijzigde wet- en regelgeving aan de orde. Op 1 november 2010 is de Wet griffierechten burgerlijke zaken (Wgbz) in werking getreden. Deze wet verving de Wet Tarieven Burgerlijke Zaken. Griffierecht voor indiening van een verzoek- of verweerschrift wordt geheven op grond van artikel 3 lid 2 Wgbz, tenzij anders is bepaald. De handleiding vermeldt per artikel of en op grond waarvan griffierecht wordt geheven.⁶x Zie bijvoorbeeld de toelichting bij art. 4:193 lid 1 en 2, 4:206 lid 3, 4:209 lid 1 en 2 en 4:218 lid 1 BW. Sinds de vorige versie van de handleiding zijn ook de IPR-regels op het gebied van erfrecht veranderd. Daarom wordt in de handleiding aandacht besteed aan de Erfrechtverordening. Tot slot verwijst de handleiding naar de Richtlijnen Vereffening nalatenschappen,⁷x Te raadplegen via www.rechtspraak.nl. die op 29 augustus 2017 zijn vastgesteld en die speciaal voor de vereffeningsprocedure van een nalatenschap zijn bedoeld.

• 4 Wilsrechten

  Als een kind een wilsrecht uitoefent en daardoor aanspraak maakt op overdracht van één of meer goederen van de nalatenschap, dan kan onenigheid ontstaan tussen het kind en de langstlevende of tussen de kinderen onderling. Voor die situatie biedt artikel 4:25 lid 4 BW de mogelijkheid aan een van partijen om de kantonrechter te verzoeken een beslissing te nemen. De kantonrechter houdt daarbij naar billijkheid rekening met de belangen van eenieder. De toelichting ten aanzien van de beschikking is uitgebreid:

  ‘Op grond van de parlementaire geschiedenis heeft de kantonrechter een ruime marge bij zijn beslissing. Toedeling aan meerdere kinderen die het goed wensen kan, evenals de beslissing dat een wilsrecht niet op een bepaald goed uit de huwelijksgoederengemeenschap kan worden verhaald onder meer wanneer de langstlevende echtgenoot bereid is andere goederen over te dragen of zekerheid te stellen.’⁸x Zie p. 24 van de handleiding.

  Gaat het om een wettelijk vertegenwoordiger van een minderjarig kind die een wilsrecht wil uitoefenen of daarvan juist wil afzien, dan is zowel voor de uitoefening als voor het afzien daarvan goedkeuring van de kantonrechter vereist. Artikel 4:26 lid 1 BW bepaalt daarover dat de kantonrechter zijn goedkeuring kan verlenen of onthouden, naar billijkheid rekening houdend met de belangen van het kind, van de andere kinderen aan wie de bevoegdheid eveneens toekomt en van de langstlevende. De kantonrechter kan voorwaarden aan zijn goedkeuring verbinden, maar kan zo nodig ook een eigen beslissing nemen. De mogelijkheid van het nemen van een eigen beslissing is nieuw in de handleiding en is gebaseerd op de laatste zin van artikel 4:26 lid 1 BW.

• 5 Rekening en verantwoording aan de kantonrechter

  In artikel 4:161 lid 2 BW is bepaald dat de bewindvoerder rekening en verantwoording aan de kantonrechter aflegt, indien de recht- of belanghebbende niet (zelf of via vertegenwoordiging) in staat is de rekening op te nemen of wanneer het onzeker is wie de recht- of belanghebbende is. In de toelichting in de vorige versie van de handleiding stond dat de kantonrechter de afgelegde rekening en verantwoording onderzoekt tegen de achtergrond van de boedelbeschrijving. Het woord ‘onderzoekt’ is gewijzigd in ‘beziet’. Tevens is toegevoegd: ‘en gaat tot grondiger onderzoek over indien de rechthebbende daartegen⁹x Tegen de rekening en verantwoording. bezwaren heeft die niet in der minne zijn opgelost’.¹⁰x Zie p. 64 van de handleiding. Wat onder ‘beziet’ wordt verstaan, wordt niet verduidelijkt. Dat er geen onderzoeksplicht meer is behalve als de rechthebbende bezwaar maakt, lijkt vreemd, nu de rechthebbende immers niet in staat is de rekening en verantwoording op te nemen, of het onbekend is wie de rechthebbende is. Hoe zou dan van bezwaren moeten blijken? In die gevallen lijkt het verstandig dat de kantonrechter de afgelegde rekening en verantwoording toch aan een onderzoek onderwerpt.

• 6 Verwerping door wettelijk vertegenwoordiger

  De wettelijk vertegenwoordiger die namens een erfgenaam een nalatenschap wil verwerpen, heeft daar op grond van artikel 4:193 lid 1 BW een machtiging van de kantonrechter voor nodig.¹¹x Lees hierover meer in J.Th.M. Diks, Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter: de wettelijk vertegenwoordiger verwerpt stuitend, Advotip – Erfrecht voor de advocaat 2018/5. Daarnaast is de wettelijk vertegenwoordiger verplicht om binnen drie maanden vanaf het tijdstip waarop de nalatenschap (of een aandeel daarin) de erfgenaam toekomt een verklaring van beneficiaire aanvaarding of van verwerping af te leggen. Doet de wettelijk vertegenwoordiger dat niet (tijdig), dan geldt de nalatenschap als door de erfgenaam beneficiair aanvaard, zo volgt uit lid 2.
  De expertgroep doet een nieuwe aanbeveling ten aanzien van de termijn van drie maanden.¹²x Zie p. 85 en 86 van de handleiding. Aanbevolen wordt om de indiening van het verzoek tot machtiging voor verwerping dan wel tot verlenging van de termijn aan te merken als een stuiting van de termijn. Wordt een verzoek tot machtiging voor verwerping net binnen de termijn van drie maanden ingediend, maar kan de kantonrechter niet binnen die termijn beslissen, dan zou dat leiden tot niet-ontvankelijkheid, en geldt de nalatenschap als door de erfgenaam beneficiair aanvaard. Toepassing van de aanbeveling van de expertgroep voorkomt dat.

  Belangrijk om te vermelden – en wat nu ook in de handleiding is vermeld¹³x Zie p. 84 van de handleiding. – is dat het uitgangspunt is dat een verzoek tot verwerping van een nalatenschap in beginsel alleen wordt toegewezen als er sprake is van een negatieve nalatenschap. Om die reden is een boedelbeschrijving of vermogensoverzicht noodzakelijk. Bij uitzondering, en enkel op de grond dat dit in het belang van de minderjarige is, wordt een verzoek tot verwerping van een positieve nalatenschap of van een nalatenschap met een onbekende omvang toegewezen. In dat geval dient de wettelijk vertegenwoordiger tevens verzoeker zijn verzoek deugdelijk te motiveren en te onderbouwen. Met ‘het belang van de minderjarige’ zal ook bedoeld zijn het belang van de onder curatele gestelde, van degene wiens vermogen onder bewind is gesteld en van de afwezige persoon.

• 7 Wet BETS

  Op 1 september 2016 is de Wet BETS in werking getreden. Kort gezegd is een van de doelen van de Wet BETS om erfgenamen onder omstandigheden alsnog beneficiair te kunnen laten aanvaarden na een zuivere aanvaarding. Logischerwijs heeft deze wetswijziging ook geleid tot wijzigingen in de handleiding.

  Het ‘nieuwe’ artikel 4:194a BW is toegevoegd aan de handleiding.¹⁴x Zie p. 90 van de handleiding. Het verzoek tot machtiging om de nalatenschap alsnog (na een zuivere aanvaarding) beneficiair te aanvaarden kan uiteraard alleen worden ingediend door een erfgenaam die zuiver heeft aanvaard. Hij dient dat te doen binnen drie maanden na ontdekking van de schuld. Het is aan de kantonrechter om te onderzoeken op welk moment de erfgenaam met de ‘nieuwe’ schuld bekend is geraakt en of hij de schuld kende of behoorde te kennen. Ontstaat bekendheid met de ‘nieuwe’ schuld na vereffening of verdeling van de nalatenschap (het gaat dan om een situatie als bedoeld in lid 2 van art. 4:194a BW), dan dient de kantonrechter te onderzoeken of de erfgenaam zich zodanig heeft gedragen dat de schuldeiser erop mocht vertrouwen dat de erfgenaam deze schuld uit zijn overige vermogen voldoet. De handleiding merkt de ‘nieuwe’ schuldeiser(s) en mogelijk ook de eerder bekend zijnde schuldeisers als belanghebbende aan.¹⁵x Zie p. 90 van de handleiding.

  Artikel 4:196 BW bepaalt dat de kantonrechter de erfgenamen kan gelasten om een beneficiaire aanvaarding bekend te maken. Bij de inwerkingtreding van de Wet BETS is dit artikel zodanig gewijzigd, dat de zinsnede over de bekendmaking ‘in een of meer door hem aangewezen nieuwsbladen’ is verwijderd, zodat met publicatie in de Staatscourant kan worden volstaan. Deze wijziging is ook doorgevoerd in de handleiding.¹⁶x Zie p. 92 van de handleiding. De expertgroep doet een aanbeveling, waarvoor verwezen wordt naar de aanbeveling bij de toelichting op artikel 4:206 BW, inhoudende dat de door de rechtbank benoemde vereffenaar de benoeming publiceert in de Staatscourant. Voorheen werd ook aanbevolen te publiceren op www.rechtspraak.nl. Of die aanbeveling (in het kader van art. 4:196 BW) gehandhaafd blijft, is niet geheel duidelijk.

• 8 Vereffening

  De artikelen betreffende de vereffeningsprocedure zijn in de nieuwe handleiding uitgebreider toegelicht. Dat is niet verwonderlijk, aangezien de Richtlijnen Vereffening nalatenschappen in augustus 2017 zijn vastgesteld en op de handleiding aansluiten. De belangrijkste wijzigingen zal ik bespreken.

  Nieuw is de toelichting op artikel 4:206 lid 1 en 6 BW over de benoeming van een vereffenaar en de bekendmaking daarvan.¹⁷x Zie p. 102 en 103 van de handleiding. Dit is een vreemde eend in de bijt, nu een verzoek tot benoeming van een vereffenaar niet tot de bevoegdheden van de kantonrechter behoort, op een dergelijk verzoek beslist de rechtbank. Onduidelijk is het dan ook waarom dit artikel in de handleiding is opgenomen. Daarnaast strookt de zinsnede ‘bij het verzoek tot benoeming van een vereffenaar o.g.v. 4:206 lid 1’ op pagina 102 van de handleiding niet volledig met de inhoud van het artikel. Immers, niet artikel 4:206 BW maar de artikelen 4:203 en 4:204 BW zijn de rechtsgrondslagen voor een verzoek tot benoeming van een vereffenaar door de rechtbank.
  Voor wat betreft lid 1 licht de expertgroep toe dat de rechtbank in een aantal gevallen reeds bij de benoeming van de vereffenaar wordt verzocht om toezeggingen te doen over de voorrang van de voldoening van het loon van de vereffenaar (art. 4:7 lid 1 sub c BW). Over het antwoord op de vraag of het loon van de vereffenaar met voorrang uit de boedel dient te worden voldaan, bestaat onduidelijkheid. Opgemerkt wordt dat volgens de literatuur vereffeningskosten gelijk aan boedelschulden zijn in faillissement en dat volgens lagere rechtspraak het preferente schulden betreft, maar dat de Hoge Raad zich hierover nog niet heeft uitgesproken.¹⁸x Zie p. 102 van de handleiding. De expertgroep doet verder geen aanbeveling.

  Bij de inwerkingtreding van de Wet BETS is artikel 4:206 lid 6 BW zodanig gewijzigd, dat de zinsnede dat de vereffenaar zijn benoeming bekend dient te maken ‘in een of meer bij de benoeming voorgeschreven nieuwsbladen’ is verwijderd, zodat met publicatie in de Staatscourant kan worden volstaan. De expertgroep doet een aanbeveling ter zake de publicatieplicht, waaraan ik hierboven reeds aandacht heb besteed.

  Ook de toelichting op artikel 4:208 lid 2 BW is nieuw in de handleiding. Het artikel bepaalt dat indien een rechter-commissaris in een vereffeningsprocedure is benoemd, hij de taken en bevoegdheden uitoefent die aan de kantonrechter toekomen. Opgemerkt wordt dat waar in de handleiding taken en bevoegdheden van de kantonrechter zijn beschreven, daar in voorkomende gevallen de rechter-commissaris voor in de plaats dient te worden gelezen.¹⁹x Zie p. 106 van de handleiding.

  Over de kosteloze vereffening en opheffing van artikel 4:209 lid 1 en 2 BW is in de nieuwe handleiding in de toelichting opgesomd wat wél onder vereffeningskosten wordt verstaan:
  

  • het door de kantonrechter vastgestelde loon van de door de rechtbank benoemde vereffenaar conform artikel 4:206 lid 3 BW;

  • kosten van publicatie in de Staatscourant en dagbladen;

  • kosten van een notaris voor zover deze betrekking hebben op door de vereffenaar gevraagd advies met betrekking tot de vereffening;

  • kosten voor het opmaken van een verklaring van erfrecht indien deze verklaring noodzakelijk was voor de vereffening;

  • griffierechten in verband met het verzoek tot opheffing van de vereffening.

  Tevens wordt ook helder benoemd wat niet onder vereffeningskosten wordt verstaan:
  

  • kosten van de werkzaamheden uitgevoerd door (een gemachtigde van) de erfgenamen/vereffenaars. De wet biedt namelijk alleen de mogelijkheid om het loon van de door de rechtbank benoemde vereffenaar vast te stellen. Er is geen wettelijke grondslag voor het vaststellen van het loon van de erfgenamen/vereffenaars om de vereffeningswerkzaamheden uit te voeren en/of deze werkzaamheden uit te besteden aan bijvoorbeeld een notaris;

  • griffierecht voor beneficiaire aanvaarding.

  Ook is nieuw dat de problematiek van opheffing én vereffening van de nalatenschap aan de orde wordt gesteld. De wet biedt geen mogelijkheid om gelijktijdig zowel de opheffing als de kosteloze vereffening uit te spreken, aldus de handleiding.²⁰x Zie p. 109 van de handleiding. De expertgroep begrijpt echter dat een situatie kan ontstaan dat de activa van de nalatenschap onvoldoende zijn om de griffierechten te kunnen voldoen en er redenen zijn om de vereffening op te heffen. Dan is er behoefte aan opheffing tegelijk met kosteloze vereffening. De expertgroep geeft een criterium, namelijk ‘dat er gronden zijn om de vereffening op te heffen en de activa van de nalatenschap, na aftrek van de vereffeningskosten onvoldoende zijn om de griffierechten te kunnen voldoen’. In die gevallen beveelt de expertgroep aan om bij beschikking de opheffing van de vereffening uit te spreken en de verzoekers vrijstelling van het griffierecht te verlenen.²¹x Zie p. 110 van de handleiding.

  Op grond van artikel 4:210 lid 1 BW is de vereffenaar verplicht inlichtingen te geven aan de kantonrechter en zijn aanwijzingen te volgen. Er moet volgens de expertgroep, die zich zal hebben gebaseerd op de hierop betrekking hebbende jurisprudentie, wel een gegronde reden zijn om een aanwijzing te geven of te vragen:

  ‘De verplichting uit dit artikel voert derhalve niet zo ver dat de vereffenaar de kantonrechter gevraagd en ongevraagd voortdurend op de hoogte houdt van de vereffening.’²²x Zie p. 111 van de handleiding.

  In artikel 4:211 lid 3 tweede zin BW is bepaald dat de vereffenaar de boedelbeschrijving (bij gebrek aan een boedelnotaris) neerlegt ter griffie van de rechtbank. In de oude handleiding was onder ‘Introductie’ opgenomen dat de vereffenaar de boedelbeschrijving ter inzage neerlegt ter griffie van het kantongerecht, hetgeen niet strookte met de wettelijke bepaling. De aangepaste handleiding wijzigt dit niet en geeft een uitgebreide toelichting:

  ‘Gelet op de parlementaire geschiedenis, de strekking van afdeling 4.6.3 BW, de tekst van enkele andere artikelen zoals 4:208 BW, en de toezichthoudende taak van de kantonrechter is de expertgroep van oordeel dat in plaats van rechtbank kantonrechter dient te worden gelezen.’²³x Zie p. 113 van de handleiding.

  Een van de verplichtingen van de door de rechtbank benoemde vereffenaar is om de schuldeisers van de nalatenschap openlijk op te roepen om hun vorderingen voor een door de kantonrechter bepaalde datum in te dienen (art. 4:214 lid 1 BW). Ook voor deze oproeping is meer aandacht in de nieuwe handleiding. Er wordt verwezen naar artikel 4:221 lid 1 BW: de verplichting rust slechts op de erfgenamen die uit hoofde van beneficiaire aanvaarding vereffenaar zijn, indien de kantonrechter dit bepaalt.²⁴x Zie p. 115 van de handleiding.

  Iedere belanghebbende kan op grond van artikel 4:218 lid 3 BW tegen de rekening en verantwoording of tegen de uitdelingslijst in verzet komen. Lid 5 van artikel 4:218 BW bepaalt: ‘voor het overige vinden bij de berekening van ieders vordering, het opmaken van de uitdelingslijst en het verzet daartegen de dienaangaande in de Faillissementswet voorkomende voorschriften zoveel mogelijk overeenkomstige toepassing’. Het verzet wordt ingediend bij de griffie van de kantonrechter of, indien een rechter-commissaris is benoemd, bij de griffie van de rechtbank. Dat gebeurt door middel van een met redenen omkleed bezwaarschrift (art. 184 van de Faillissementswet (Fw)). Op grond van artikel 187 lid 1 Fw kan tegen de beschikking op verzet binnen acht dagen beroep in cassatie worden ingesteld. Hoger beroep zou hiertegen dus niet openstaan. In de handleiding is echter opgenomen dat tegen de uitspraak in verzet hoger beroep openstaat. Onlangs deed het Gerechtshof ’s-Hertogenbosch hier een uitspraak over.²⁵x Hof ’s-Hertogenbosch 18 januari 2018, ECLI:NL:GHSHE:2018:138. Appellant deed een beroep op het feit dat een beschikking op verzet als bedoeld in artikel 4:218 lid 3 BW niet is genoemd in artikel 676a Rv, waarin beschikkingen zijn opgenomen waartegen geen appel openstaat. Op grond daarvan zou hoger beroep binnen een termijn van drie maanden openstaan, hetgeen ook in de handleiding en de Richtlijnen Vereffening nalatenschappen is opgenomen. Het hof oordeelt in rechtsoverweging 3.6.2 als volgt:

  ‘Artikel 676a Rv luidt (voor zover in deze relevant):
  Geen andere voorziening dan cassatie in het belang der wet staat open tegen beschikkingen ingevolge:
  (…)
  u. artikel 218, eerste lid, tweede zin, van Boek 4 van het Burgerlijk Wetboek
  Dit houdt derhalve in dat – anders dan door of namens appellant betoogd – in de gevallen als in artikel 676a Rv opgenomen een gewoon rechtsmiddel is uitgesloten, en slechts het bijzondere rechtsmiddel van cassatie in belang der wet openstaat. Gezien de toepasselijkheid van artikel 187 Fw (via artikel 4:218 lid 5 BW) op de beschikking van de kantonrechter (of rechtbank) op het verzet als bedoeld in artikel 4:218 lid 3, staat echter daar tegen het gewone rechtsmiddel van beroep in cassatie open. Dit verklaart waarom in artikel 676a Rv – anders dan bijvoorbeeld voor de beschikking tot verlenging van de termijn als bedoeld in het eerste lid, tweede zin van artikel 4:218 BW geldt – de beschikking als bedoeld in artikel 4:215 lid 3 BW niet genoemd staat. De wetgever heeft juist wel een gewoon rechtsmiddel tegen die beschikking beoogd, zij het geen hoger beroep.’

  In de handleiding²⁶x Zie p. 121 van de handleiding. (en in de Richtlijnen Vereffening nalatenschappen) is in de toelichting op artikel 4:218 lid 3 BW echter vermeld dat tegen de uitspraak in verzet hoger beroep openstaat. Dat lijkt gezien de schakelbepaling van lid 5 naar de Fw en artikel 187 lid 1 Fw dus niet juist te zijn. Een uitspraak van de Hoge Raad ontbreekt vooralsnog.

• 9 Verzoeker

  In de toelichting bij een aantal artikelen is de beschrijving van de verzoekende partij aangepast. In artikel 4:162 lid 1 BW is vermeld dat de rechthebbende – die recht heeft op een periodieke uitkering van de vruchten van de onder bewind staande goederen – de kantonrechter kan verzoeken andere tijdstippen voor de uitkering vast te stellen. In de oude handleiding stond dat het verzoek kon worden ingediend door een belanghebbende, maar dat strookte niet met de wettekst. Derhalve is dit in de nieuwe handleiding gewijzigd in ‘rechthebbende’.²⁷x Zie p. 67 van de handleiding.
  Dat geldt eveneens voor artikel 4:165 lid 3 BW over de opvolging van de bewindvoerder na verlies van zijn hoedanigheid. De wet bepaalt duidelijk wie verzoekers zijn, maar de oude handleiding voorzag in meer verzoekers dan de wet bepaalde. De handleiding vermeldt terecht enkel nog de erfgenamen als verzoekende partij.²⁸x Zie p. 71 van de handleiding.

  Artikel 4:223 lid 1 BW bepaalt dat de schuldeiser tijdens de vereffening uitsluitend bevoegd is om zijn vordering op goederen van de nalatenschap ten uitvoer te leggen, voor zover hem die bevoegdheid ook in geval van faillissement van de erflater zou toekomen. De artikelen 57 tot en met 60 Fw zijn van overeenkomstige toepassing. Een schuldeiser kan een verzoek strekkende tot verlenging van termijnen of ten aanzien van een beslissing over kosten indienen. In de handleiding is toegelicht wie wordt bedoeld met ‘schuldeiser’. Voor artikel 58 lid 1 Fw is dat de pand- of hypotheekhouder, voor artikel 59a Fw is dat de hypotheekhouder en voor artikel 60 lid 3 Fw is dat de vereffenaar.²⁹x Zie p. 123 van de handleiding.

• 10 Hoger beroep

  De handleiding verduidelijkt in een aantal artikelen of al dan niet (deels) hoger beroep openstaat tegen de beslissing van de kantonrechter. Of hoger beroep mogelijk is tegen een beslissing op verzet tegen de uitdelingslijst en wat hierover opgenomen is in de handleiding, besprak ik hierboven al.

  In de toelichting bij artikel 4:149 BW, dat handelt over het ontslag van de executeur, is opgenomen dat hoger beroep mogelijk is tegen het ontslag zelf.³⁰x Zie p. 53 van de handleiding. Het onderscheid dat men wil maken, is tussen de beslissing die ziet op het ontslag enerzijds en de beslissing om voorlopige voorzieningen te treffen en een beslissing tot schorsing anderzijds. Tegen die laatste twee is op grond van art. 676a Rv geen appel mogelijk. Ik ga ervan uit dat daarmee ook bedoeld zal zijn dat hoger beroep mogelijk is tegen de beslissing om de executeur niet te ontslaan.

  Als erflater bij testament een bewind heeft ingesteld over één of meer goederen van zijn nalatenschap maar heeft verzuimd een bewindvoerder te benoemen, kan op grond van artikel 4:157 lid 1 BW een verzoek tot benoeming van een bewindvoerder worden ingediend. Hoger beroep tegen de benoeming van een tijdelijke bewindvoerder is niet mogelijk (art. 676a Rv). De nieuwe handleiding verwijst hiernaar en bevestigt dit.³¹x Zie p. 53 van de handleiding.

  In een tweetal gevallen stond hoger beroep volgens de oude handleiding open, terwijl dit niet het geval had kunnen zijn, nu geen sprake is van een beslissing van de kantonrechter maar van een plicht van de bewindvoerder. Het betreft de verplichtingen van de door de kantonrechter benoemde bewindvoerder om een beschrijving op te maken van de goederen waarop het bewind betrekking heeft (art. 4:160 lid 1 BW) en om jaarlijks en bij het einde van het bewind rekening en verantwoording af te leggen (art. 4:161 lid 1 BW). In de nieuwe handleiding is dat correct aangepast.³²x Zie p. 61 en 63 van de handleiding.

  De bewindvoerder is bevoegd als formele procespartij op te treden voor de rechthebbende. Hij kan vooraf expliciet een machtiging aan de rechthebbende vragen. Weigert de rechthebbende dat, dan kan de bewindvoerder de kantonrechter verzoeken om een vervangende machtiging te verlenen (art. 4:173 BW). Tegen de beslissing van de kantonrechter stond volgens de oude handleiding geen hoger beroep open. Dat is zodanig gewijzigd, dat thans wordt vermeld dat hoger beroep alleen openstaat als de kantonrechter de gevraagde machtiging weigert.³³x Zie p. 77 van de handleiding. Dit geldt ook voor de weigering van het verzoek tot verlening van een machtiging om tot onderhandse verkoop uit onbeheerde nalatenschappen ex artikel 4:226 lid 3 BW over te gaan.³⁴x Dit volgt uit art. 676a Rv.

• 11 Tot slot

  De Expertgroep Erfrecht van het LOVCK&T heeft in de aangepaste Handleiding erfrechtprocedures veel ontwikkelingen die zich in de voorbije jaren in het erfrecht voordeden en die voor kantonzaken van belang zijn, verwerkt. Daarnaast is de handleiding uitgebreider geworden. Zonder twijfel is het een behoorlijke klus geweest. Enerzijds verschaft de handleiding duidelijkheid, anderzijds kan de handleiding in specifieke situaties nopen tot (meer) creativiteit van betrokkenen. Naar het zich laat aanzien zal, gezien de voortdurende ontwikkelingen in het erfrecht, een periodieke aanpassing van de handleiding gewenst zijn.

Noten

• 1 De vorige versie van de handleiding dateert van 10 november 2008.

• 2 Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter d.d. 12 december 2017, p. 2.

• 3 Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbanken, kantonzaken, derde versie, 1 januari 2017.

• 4 Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbanken, kantonzaken, derde versie, 1 januari 2017, p. 7.

• 5 Zie bijvoorbeeld de toelichting bij art. 4:77, 4:159 lid 2, 4:193 lid 1, 4:214 lid 1, 4:215 lid 2, 4:218 lid 1 en 4:221 lid 2 BW.

• 6 Zie bijvoorbeeld de toelichting bij art. 4:193 lid 1 en 2, 4:206 lid 3, 4:209 lid 1 en 2 en 4:218 lid 1 BW.

• 7 Te raadplegen via www.rechtspraak.nl.

• 8 Zie p. 24 van de handleiding.

• 9 Tegen de rekening en verantwoording.

• 10 Zie p. 64 van de handleiding.

• 11 Lees hierover meer in J.Th.M. Diks, Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter: de wettelijk vertegenwoordiger verwerpt stuitend, Advotip – Erfrecht voor de advocaat 2018/5.

• 12 Zie p. 85 en 86 van de handleiding.

• 13 Zie p. 84 van de handleiding.

• 14 Zie p. 90 van de handleiding.

• 15 Zie p. 90 van de handleiding.

• 16 Zie p. 92 van de handleiding.

• 17 Zie p. 102 en 103 van de handleiding.

• 18 Zie p. 102 van de handleiding.

• 19 Zie p. 106 van de handleiding.

• 20 Zie p. 109 van de handleiding.

• 21 Zie p. 110 van de handleiding.

• 22 Zie p. 111 van de handleiding.

• 23 Zie p. 113 van de handleiding.

• 24 Zie p. 115 van de handleiding.

• 25 Hof ’s-Hertogenbosch 18 januari 2018, ECLI:NL:GHSHE:2018:138.

• 26 Zie p. 121 van de handleiding.

• 27 Zie p. 67 van de handleiding.

• 28 Zie p. 71 van de handleiding.

• 29 Zie p. 123 van de handleiding.

• 30 Zie p. 53 van de handleiding. Het onderscheid dat men wil maken, is tussen de beslissing die ziet op het ontslag enerzijds en de beslissing om voorlopige voorzieningen te treffen en een beslissing tot schorsing anderzijds. Tegen die laatste twee is op grond van art. 676a Rv geen appel mogelijk.

• 31 Zie p. 53 van de handleiding.

• 32 Zie p. 61 en 63 van de handleiding.

• 33 Zie p. 77 van de handleiding.

• 34 Dit volgt uit art. 676a Rv.